Hàng nghìn tỷ USD được chi cho cuộc chiến chống đại dịch Covid-19 bắt đầu thay đổi chính nền tảng của tất cả hệ thống tài chính thế giới. Sức nóng không thể tưởng tượng đang diễn ra trên tất cả các thị trường, từ thị trường vốn cho tới thị trường tiền điện tử. Các chuyên gia phân tích quốc tế cảnh báo rằng đây là tất cả những dấu hiệu chuẩn bị cho một cuộc khủng hoảng toàn cầu lớn chưa từng có.
Ảnh minh họa. Internet
Kinh tế thế giới đang đứng trước một cú sốc lạm phát, đây là lời cảnh báo được nêu trong một báo cáo mới đây của tập đoàn tài chính Mỹ có ảnh hưởng nhất Phố Wall là JPMorgan Chase. Các chuyên gia phân tích chiến lược của tập đoàn nhận định rằng, nhiều nhà quản lý đầu tư chưa bao giờ gặp phải đợt tăng giá cổ phiếu, giá hàng hoá và lạm phát tương tự.
Hiện tượng đình lạm mới và nguyên nhân
Giảm phát từng là một trong những xu hướng chủ yếu của kinh tế toàn cầu suốt bốn thập niên gần đây. Một vài năm trước, các nhà kinh tế của những quốc gia phát triển thậm chí từng tranh luận là làm thế nào để có thể thúc đẩy ít nhiều mức lạm phát từng rớt xuống 0%, bởi vì cùng với quá trình ngược lại là giảm phát, nhiều nền kinh tế phương Tây chỉ đạt được tốc độ tăng trưởng gần 0%.
Nhưng trong thời gian gần đây đã xuất hiện một thuật ngữ bị lãng quên từ lâu trong từ điển của các nhà kinh tế - đó là "đình lạm". Chính cụm từ này đã được dùng để mô tả diễn biến tình hình hồi thập niên 1970, khi tốc độ tăng trưởng của kinh tế thế giới giảm xuống mức tối thiểu, trong khi lạm phát lại tăng vọt.
Chỉ mới đây thôi, Viện Nghiên cứu cung ứng của Mỹ (Institute for Supply Management -ISM), cơ quan thường xuyên công bố chỉ số giá tổng hợp các loại hàng hoá, đã cảnh báo rằng mối đe doạ chủ yếu đối với nền kinh tế Mỹ chính là hiện tượng đình lạm. Theo kết quả của quý I/2021, chỉ số ISM đã tăng liên mức cao nhất trong vòng 13 năm qua, còn nền kinh tế Mỹ trong giai đoạn này chỉ đạt được tốc độ tăng trưởng 0,4% so với cùng kỳ năm 2020. Bên cạnh đó, chỉ số lạm phát tháng 4/2021 của Mỹ là 4,2% - mức chưa từng có trong vòng nhiều năm qua.
Một trong những nguyên nhân chủ yếu của làn sóng lạm phát mới này chính là sự thay đổi về cơ bản các phương pháp tiếp cận chính sách tiền tệ từ phía những ngân hàng trung ương hàng đầu thế giới. Đó chính là tập hợp các biện pháp mà được biết tới như nới lỏng định lượng - các ngân hàng trung ương mua trái phiếu và những tài sản khác trên thị trường trong bối cảnh khi lãi suất ngắn hạn của ngân hàng trung ương ở mức gần hoặc bằng 0. Các ngân hàng trung ương sẽ bổ sung vào quỹ dự trữ của những ngân hàng thành viên, thông qua việc gia hạn tín dụng mới.
Chính sách này từng cho thấy hiệu quả để các nước thoát ra khỏi cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008. Trong vòng sáu năm, FED (Cục Dự trữ liên bang Mỹ) đã chi hơn 6,5 nghìn tỷ USD cho ba chương trình nới lỏng định lượng, và thị trường vốn nhanh chóng cảm nhận được những tác động này: Ngay trong năm 2014, chỉ số S&P 500 của Mỹ đã vượt mức trước khủng hoảng. Các biện pháp tương tự cũng đã được những ngân hàng trung ương của Liên minh châu Âu (EU), Anh và Nhật Bản áp dụng một cách quy mô.
FED quyết định sử dụng cơ chế này, ngay sau khi đại dịch Covid-19 bùng phát, thậm chí chương trình nới lỏng định lượng mới gần như không có giới hạn. Trong năm 2020, FED, Ngân hàng Trung ương châu Âu và Ngân hàng Nhật Bản đã tăng các mức dự trữ của mình lên khoảng 8 nghìn tỷ USD, tương đương với mức tăng trong cả giai đoạn 8 năm trước.
Thêm vào đó là những gói hỗ trợ kinh tế khổng lồ khác, bao gồm các chính sách "tiền trực thăng" lừng danh. Ở đây, cũng là những khoản tiền trị giá hàng nghìn tỷ USD: Lấy ví dụ, ông Donald Trump, ngay khi bắt đầu xảy ra đại dịch, đã ký ban hành một gói các biện pháp chống khủng hoảng trị giá 2 nghìn tỷ USD, còn ông Joe Biden ngay sau khi lên nhậm chức tổng thống Mỹ đã thông qua Quốc hội kế hoạch hỗ trợ trị giá 1,9 nghìn tỷ USD. Và trong cả hai trường hợp trên, các khoản chi trả không hoàn lại cho người dân chiếm phần lớn.
Bữa đại tiệc tiền trong thời kỳ đại dịch
Nói cách khác, một cơn bão tiền thực sự đã đổ ập xuống kinh tế toàn cầu trong năm ngoái. Điều này đã không thể khiến cho lạm phát tăng, sau khi các khoản tiền "nóng" chảy vào những thị trường đầu cơ - từ các thị trường vốn hoàn toàn truyền thống cho đến thị trường tiền điện tử mới lạ. Tình hình càng trở nên trầm trọng hơn do lãi suất của các ngân hàng trung ương vẫn giữ ở mức tối thiểu. Dường như, chưa bao giờ trong lịch sử kinh tế thế giới tiền lại sẵn như hiện nay.
Trong năm 2020, lần đầu tiên các ngân hàng của cả những nước phát triển, lẫn đang phát triển, đã thực hiện chính sách tiền tệ nới lỏng và siêu nới lỏng. Tạm thời, các ngân hàng trung ương có đồng quan điểm cho rằng hiện tượng lạm phát tăng cao hiện nay chỉ mang tính nhất thời - đến cuối năm, chỉ số này sẽ quay đầu giảm. Tuy nhiên, không thể loại trừ khả năng tình hình sẽ vượt ra ngoài tầm kiểm soát như đã từng xảy ra vào thập niên 1970, và trong trường hợp đó, hậu quả đối với các thị trường sẽ rất nghiêm trọng.
"Nới lỏng định lượng chỉ đóng vai trò tích cực ở giai đoạn mua vào các tài sản kém chất lượng. Còn khi ngân hàng trung ương phải mua các tài sản chất lượng tốt như FED đang làm hiện nay, điều đó sẽ tạo ra những sự lệch lạc trên thị trường tiền tệ. Giá cổ phiếu, nguyên vật liệu và những tài sản khác có xu hướng tăng tới mức cao nhất trong lịch sử, và mức lãi suất bằng 0, mà khiến cho các nhà đầu tư bảo thủ phải rút tiền khỏi những tài khoản ngân hàng dài hạn và đổ vào thị trường chứng khoán, đóng vai trò quan trọng trong mức tăng mang tính chất đầu cơ này.
Một mặt, các biện pháp thúc đẩy kinh tế và cung bằng tiền tệ trong cuộc chiến chống đại dịch Covid-19, suy cho cùng, phần nhiều cũng nhằm mục đích vượt qua khủng hoảng. Mặt khác, việc tăng cung tiền chắc chắn sẽ khiến cho những dòng vốn này phải tìm kiếm đầu ra ở các công cụ tài chính khác, dẫn tới việc chúng bị tách biệt khỏi giá trị khách quan của các tài sản thực. Một trong những bằng chứng của điều này chính là sự gia tăng mạnh mẽ của các chỉ số chứng khoán ở những quốc gia, mà nền kinh tế đang trải qua giai đoạn suy thoái.
Theo một số chuyên gia quốc tế, thêm một hậu quả dễ nhận thấy nữa của việc giảm lãi suất - đó là số lượng các công ty-zombie tăng, mà hoạt động chỉ đủ tiền trả lãi chứ không đủ tiền trả nợ. Sớm hay muộn, FED sẽ kích hoạt cơ chế cắt giảm chương trình nới lỏng định lượng - nhiều khả năng, điều đó sẽ xảy ra ngay khi nền kinh tế Mỹ hồi phục hoàn toàn, còn chỉ số thất nghiệp sẽ quay trở lại mức trước khủng hoảng. Nhưng quyết định này ngay bây giờ đã xuất hiện mặt trái của nó: Các thị trường chứng khoán được bơm đầy khả năng thanh khoản có thể sụp đổ, nếu thiếu sự hỗ trợ chưa từng có tiền lệ.
Thị trường tài chính chưa sẵn sàng cho việc gia tăng nới lỏng định lượng mang tính hệ thống. Ban đầu, một vài chuyên gia phân tích tài chính quốc tế chia sẻ, biện pháp này đã từng được sử dụng để Mỹ không rơi vào cuộc khủng hoảng kinh tế toàn diện, tuy nhiên sau đó chính sách như vậy đã vượt qua mọi giới hạn, khi từ phương thức hỗ trợ biến thành cơ chế mới để điều tiết thị trường tài chính.
"Cảnh báo quan trọng nhất đối với hệ thống toàn cầu - đó là mức độ nóng đến khó tin của tất cả các thị trường, từ chứng khoán cho tới tiền điện tử. Lạm phát tăng khiến cho các nhà đầu tư chuyển sang mua các cổ phiếu rủi ro để cố gắng bù lỗ. Thị trường tiền điện tử đã điều chỉnh 50% - thị trường vốn tạm thời đang chờ đợi điều này. Tạm thời bong bóng này hút các dòng vốn được bơm muộn vào thị trường, nhưng rõ ràng điều này sẽ kéo dài không lâu", các chuyên gia tài chính nhận định.
Chủ nghĩa tư bản tài chính biến thành số đông
Góp phần vào đặc điểm mang tính đặc thù thuộc cấu trúc mới của các thị trường tài chính toàn cầu đang hiện hữu trước mắt chúng ta có cả vai trò đáng kể của những nhà đầu tư không chuyên nghiệp, mà trong năm vừa qua nhiều lần cho thấy khả năng tác động lên các thị trường.
Ví dụ gây ồn ào đó là sự gia tăng khả năng vốn hoá mới đây của mạng kinh doanh trò chơi và máy chơi điện tử Gamestop của Mỹ, mà được những người dùng nền tảng xã hội phổ biến ở Mỹ là Reddit đã quyết định ủng hộ bằng USD. Bằng cách này, các nhà đầu tư cá nhân quyết định chứng tỏ cho "những con sói Phố Wall" rằng ý kiến của họ cũng cần được tính đến trong thế giới tài chính. Tuy nhiên, ở đây cũng mở ra một khoảng trống rất lớn cho việc thực hiện những hành vi thao túng. Chính các nhà đầu tư không chuyên sẵn sàng lao vào đồng tiền ảo Dogecoin chỉ vì nó từng được "bậc thầy về tinh thần" của chủ nghĩa tư bản hiện đại Ilon Musk ủng hộ - và chỉ cần ông ta chia sẻ trong một chương trình truyền hình của Mỹ rằng cổ phiếu này chỉ là "mồi câu", ngay lập tức giá trị của nó sụp đổ.
Một vài chuyên gia nhận ra mối liên hệ trực tiếp tới việc phân phối "tiền trực thăng" trong những sự kiện này. Mỗi lần, khi chính phủ Mỹ bơm tiền để hỗ trợ người dân, chúng ta lại chứng kiến càng nhiều đỉnh mới của thị trường tiền điện tử. Điều này không có gì đáng ngạc nhiên: Vào thời điểm nào đó, nhiều người coi những đồng tiền điện tử, và cả thị trường tài chính là phương pháp làm giàu một cách nhanh chóng.
Tình huống khi một người Mỹ thất nghiệp chuyển "tiền trợ cấp Covid" sang tiền bitcoin, và sau nửa năm thu lại cả tài sản kếch xù đã trở thành quá bình thường. Đó là một vòng tròn luẩn quẩn, mà trong đó mỗi sự kiện xảy ra tiếp theo sẽ ngày càng trở nên tồi tệ hơn đối với hệ thống tài chính toàn cầu.
Thoạt nhìn, các sự kiện xảy ra những tháng vừa qua trên thị trường tài chính phần nhiều mang tới câu trả lời cho câu hỏi về việc sẽ phải làm gì với những lao động dư thừa bị sa thải ồ ạt do sự phát triển của các công nghệ số. Chỉ mới đây thôi, người ta tưởng rằng vấn đề này không có lời giải: Suy cho cùng, tất cả những ai có vốn khởi nghiệp nhỏ, nhưng không có việc làm ổn định, đều có thể trở thành nhà đầu tư tài chính thành công. Nhưng nếu nhìn vào số lượng các nhà đầu tư cá nhân chưa từng có ra nhập thị trường cổ phiếu và tiền điện tử - mà quá trình này là điển hình đối với cả các nền kinh tế phát triển, lẫn đang phát triển - thì chính kịch bản này cuối cùng sẽ trở thành hiện thực.
Ảnh hưởng của các nhà đầu tư không chuyên đang gia tăng và bắt đầu tác động tới cấu trúc của thị trường tài chính nói chung, bất chấp số vốn nhỏ của những thành viên mới gia nhập thị trường. Theo một số chuyên gia phân tích quốc tế cho biết, trong năm qua, thậm chí nhiều nhà đầu tư chuyên nghiệp bắt đầu tin rằng việc đầu tư vào các tài sản tài chính sẽ rẻ hơn và đơn giản hơn, thay vì tin vào giao dịch thuật toán. Phương pháp này sẽ dẫn tới sự gia tăng đáng kể những rủi ro tiềm ẩn của việc bán tháo các tài sản trong trường hợp xuất hiện những cú sốc trên thị trường, cũng như gia tăng các nguồn thông tin mà có thể định hướng ý kiến của các nhà đầu tư.
Cùng lúc trước mắt chúng ta là tất cả những dấu hiệu cho thấy các cơ chế tài chính, như những hiện tượng di căn ung thư, cuối cùng đã thâm nhập vào cơ thể của khu vực kinh tế thực và khuất phục nó. Về các quy mô của quá trình tài chính hoá trong nền kinh tế Mỹ đã được chứng minh, lấy ví dụ, bằng một sự kiện mới đây. Trong quý I/2021, nhà sản xuất xe điện Tesla - công ty nổi tiếng nhất của chính tỷ phú Ilon Musk- đã công khai lợi nhuận là 438 triệu USD, nhưng không phải nhờ việc bán các sản phẩm của mình, mà từ các hoạt động thao túng tài chính - đó là nhờ việc đầu cơ tiền điện tử trên thị trường và bán tín dụng carbon cho các nhà sản xuất xe hơi khác.
Nới lỏng không dành cho tất cả
Những hiện tượng mất cân bằng trên thị trường tài chính toàn cầu ngày càng trầm trọng hơn do các khoản nợ của nhiều nước trên thế giới đang tăng nhanh, và ở đây cũng dễ dàng nhận thấy những điểm tương đồng với thập niên 1970. Trong cuộc khủng hoảng xảy ra gần nửa thế kỷ trước, nhiều quốc gia đang phát triển (đặc biệt các nước khai thác dầu mỏ) ban đầu tích cực thu hút những khoản cho vay lãi suất thấp của phương Tây để hiện đại hoá nền kinh tế của mình. Nhưng sau đó, khi người đứng đầu FED là Paul Volcker bất ngờ tăng lãi suất vào giai đoạn 1970-1980, những khoản tiền tiền tích lũy được từ dầu mỏ tại các quốc gia này chảy mạnh vào Mỹ, và khi đó trong "thế giới thứ ba" nhanh chóng xuất hiện cuộc khủng hoảng nợ, kéo theo một loạt vụ vỡ nợ.
Một số chuyên gia phân tích đầu tư mô tả kịch bản tương tự có thể xảy ra như thế nào tại các nước đang phát triển do chương trình nới lỏng định lượng ở những quốc gia phát triển. Lợi suất cho các nhà đầu tư trên những thị trường đang phát triển cao hơn, do các khoản bảo hiểm rủi ro, tuy nhiên khi các biện pháp kích thích bị cắt giảm mạnh và lãi suất tăng, những dòng tiền có thể đổ từ đó vào các công cụ đầu tư đáng tin cậy hơn, điều có thể dẫn tới sự biến động trên thị trường những quốc gia đang phát triển.
Những người ủng hộ cái gọi là Lý thuyết tiền tệ hiện đại (Modern Monetary Theory - MMT) cho rằng các thử nghiệm tài chính hiện này về bản chất là vô hại, khi họ lập luận rằng chính phủ có thể gia tăng một cách không kiểm soát các khoản nợ của mình - tuy nhiên, với điều kiện bằng đồng nội tệ. Nhưng chính điểm này lại cho thấy rằng, ác quỷ đang ẩn náu trong chính những chi tiết: Đa số đồng tiền của các quốc gia đang phát triển phụ thuộc quá nhiều vào đồng USD và những thị trường nguyên liệu, để sau Mỹ, Nhật Bản và một loạt các quốc gia EU, liên tục gia tăng các khoản nợ, mà không quan tâm tới những hậu quả vô cùng nghiêm trọng đối với nền kinh tế của mình.
Theo một số chuyên gia kinh tế, điều này cũng đúng với cả việc nới lỏng định lượng, mà chỉ những nước có các đồng tiền dự trữ quốc tế mới có thể triển khai đúng nghĩa, như Mỹ, EU và phần nào đó là Nhật Bản. Còn Trung Quốc, với toàn bộ sức mạnh kinh tế của mình, lại bị giới hạn trong việc sử dụng công cụ này.
Chương trình nới lỏng định lượng đã dẫn tới một thực tế mới, nhưng toàn bộ hệ thống đang tiến gần vào ngõ cụt: Các gói kích thích tiền tệ đối với nền kinh tế không còn hiệu nghiệm. Lấy ví dụ, những cơ chế nới lỏng định lượng ở EU không còn thúc đẩy được tăng trưởng kinh tế đạt mức trên 1-1,5%/năm. Tuy nhiên, sự sụp đổ của hệ thống có thể dẫn tới những hậu quả nghiêm trọng. Và ở đây, FED cần lên tiếng, mà sớm hay muộn sẽ phải chuyển sang việc điều hành tăng lãi suất. Nhưng khi nào điều này sẽ được thực hiện và các thị trường tài chính mà đã hoàn toàn tách biệt với thực tại sẽ còn mang tới thêm những điều kỳ diệu nào, chúng ta chỉ có thể phỏng đoán mà thôi./.
Tài liệu tham khảo:
2. https://vneconomy.vn/bi-mat-loi-nhuan-cua-tesla-mang-kinh-doanh-beo-bo-nhat-khong-phai-la-ban-xe.htm
3. https://luanvan24.com/chinh-sach-tien-te/
5. https://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_ty_zombie
6. https://vneconomy.vn/bitcoin-danh-vong-chong-mat-dong-tien-do-nguoc-lai-vang.htm
7. https://vz.ru/economy/2021/6/2/1102267.html
TS. Nguyễn Quang Huy
Phó Vụ trưởng Vụ Kinh tế tổng hợp, Ban Kinh tế Trung ương