Trước đây xu hướng toàn cầu hóa thúc đẩy các công ty đa quốc gia dời nhà máy sang các nước nghèo, đang phát triển để tận dụng giá công nhân rẻ. Nay nền kinh tế số đã giúp người ta ngồi ở nhà mà vẫn đi làm công khắp thế giới... trong một cuộc đua xuống đáy chào giá ngày càng rẻ.
Trên các "chợ" dịch vụ như Upwork, Fiverr hay Freelancer.com, người dân các nước giàu kháo nhau cứ vào đó mua gần như bất kỳ dịch vụ gì, từ thiết kế trang web đến viết thư tình, từ biên soạn một kế hoạch tiếp thị đến dịch gấp một tài liệu. Có thể ngồi ở Anh nhưng thuê một người sống tận Bangladesh làm việc cho mình và giá dịch vụ rẻ hơn ở nước sở tại nhiều lần, đa số các dịch vụ có giá dưới 5 đô la Mỹ.
Lợi ích của những trang web môi giới như thế là quá rõ: Bên mua có thể tìm được bên cung ứng dịch vụ có tay nghề với giá rẻ; bên bán tìm được công ăn việc làm, dù giá thấp nhưng tính ra vẫn cao hơn thị trường lao động của nước họ. Sự nảy sinh các trang web mua bán dịch vụ này làm nhiều người có tay nghề ở các nước đang phát triển bỏ việc làm chính thức để hành nghề tự do. Nhất là sinh viên mới ra trường, kinh nghiệm chưa có nhiều nên khó xin việc làm, có thể làm gần như không công để tích lũy kinh nghiệm, được nhận xét tốt và xây dựng mạng lưới khách hàng tương lai.
Theo số liệu của tờ Atlantic, hơn 48 triệu người khắp thế giới đã đăng ký với các trang mua bán dịch vụ để bán sức lao động. Có những nước như Malaysia có hẳn các chiến dịch huấn luyện người lao động sử dụng các "chợ" lao động trực tuyến vì hy vọng vào tiềm năng nền kinh tế kỹ thuật số sẽ tạo công ăn việc làm cho người có thu nhập thấp. Malaysia đặt mục tiêu đến năm 2020 sẽ có 340.000 người làm việc trực tuyến. Năm 2016, Ngân hàng Thế giới ước tính thị trường lao động tự do toàn cầu vào khoảng 4,4 tỉ đô la.
Tuy nhiên khi ngày càng có nhiều người tham gia, thị trường lao động trực tuyến ngày càng cạnh tranh gay gắt, thu nhập thấp, thiếu tính ổn định. Trước đây, chỉ có các doanh nghiệp đa quốc gia mới nghĩ đến chuyện "thuê ngoài" (outsource) một số dịch vụ vì tổ chức các hệ thống này tốn kém không ít. Nay các doanh nghiệp nhỏ, thậm chí các cá nhân cũng tận dụng sức mạnh của Internet và tiến bộ công nghệ để tìm dịch vụ giá rẻ nhất. Vì thế những người hành nghề thiết kế, lồng tiếng, dịch thuật, viết lách và tiếp thị tự do trên không gian mạng phải cứ hạ giá để cạnh tranh, duy trì công ăn việc làm.
Theo một nghiên cứu của Giáo sư Mark Graham tại Viện Internet Oxford, hầu hết người mua dịch vụ đến từ các nước giàu như Mỹ và hầu hết người bán dịch vụ đến từ những nước như Ấn Độ, Nigeria hay Philippines. Trong khi thị trường lao động số được thiết kế nhằm giúp người bán tiếp cận người mua trả giá cao nhất cho dịch vụ họ cung ứng, thực tế nó lại giúp người mua tìm ra người bán với giá chào rẻ nhất.
Phóng viên tờ Atlantic tiếp cận một "công nhân kỹ thuật số" tên Jelena, 17 tuổi sống ở Serbia, chào dịch vụ trên trang Fiverr.com. Jelena dịch 1.000 chữ từ tiếng Serbia sang tiếng Anh hay làm một bài thuyết trình trên PowerPoint, thậm chí viết một bức thư tình, tất cả đều có giá 5 đô la mỗi vụ. Trang Fiverr lấy chừng 20%, trừ phí của PayPal nữa, tính ra Jelena chỉ nhận được có 3 đô la. "Giá hiện quá thấp rồi nhưng đành chịu vậy thôi. Ai chào giá thấp nhất mới giành được hợp đồng" - Jelena nói với tờ Atlantic.
Fiverr được thành lập từ năm 2010, mục đích là giúp mọi người mua dịch vụ cũng dễ dàng như khi mua chiếc áo thun qua mạng. Cũng có loại dịch vụ cao cấp hơn gọi là Fiverr Pro, nơi bên bán trải qua quá trình xét tuyển, kiểm tra chất lượng cung ứng nên có thể tính phí cao hơn. Cho nên có thể thuê một người thiết kế logo cho công ty của bạn giá 5 đô la mà cũng có thể vào Fiverr Pro tìm người thiết kế chuyên nghiệp hơn, giá đến 375 đô la.
Trên Fiverr, bên mua và bên bán không được trao đổi e-mail hay số điện thoại mà phải liên lạc qua Fiverr, một nội quy nhằm tránh hai bên làm việc trực tiếp với nhau để tiết kiệm phí trả cho Fiverr. Bất kỳ ai cũng có thể vào Fiverr để tạo ra hồ sơ bán dịch vụ nhưng không được dùng tên thật, ảnh thật và liệt kê bằng cấp nên bên mua cũng khó lòng biết được đang thuê ai làm cho mình. Ngược lại, trang Upwork đòi hỏi người đăng ký phải dùng tên thật, ảnh thật và chứng minh năng lực bằng trường lớp hay bằng cấp. Dù khai thật hay không khai, môi trường Internet làm ai cũng như ai, từ người nhập cư sống không có giấy tờ, phải làm chui hay một người lớn tuổi, không thể xin việc làm ngoài đời thật nên ẩn danh làm trên mạng.
Lương một công nhân tại một nhà máy lắp ráp xe hơi ở Mỹ cao hơn ở Thái Lan vì mức sống ở Mỹ cao hơn. Khoảng cách địa lý giúp duy trì sự khác biệt này. Tuy nhiên trong thế giới dịch vụ, một người biên soạn kế hoạch tiếp thị dù sống ở Mỹ, phải trả tiền thuê nhà cao gấp nhiều lần, vẫn phải tính thù lao dịch vụ như một người sống ở Philippines, nên chịu thiệt thòi hơn.
Ví dụ bà Monika Taylor sống ở Mỹ, chào mời dịch vụ bói toán giá 5 đô la trên Fiverr. Trước đây bà chào hàng qua Facebook nên lấy giá 65-85 đô la, nay vì muốn mở rộng thị trường nên chuyển qua dùng Fiverr. Lúc đầu thấy ai nấy đều chào giá 5 đô la, bà dội ra nhưng muốn thử vì nghĩ sau khi có khách hàng rồi sẽ nâng giá lên. Tuy nhiên khi bà nâng giá lên 15 đô la, không còn một vị khách nào nữa.
Bên bán luôn biết có hàng triệu người sẵn sàng nhảy vào thế chỗ họ nếu họ đòi giá cao hơn. Thế nhưng họ khó lòng liên kết với người bán khác để cùng nhau nâng giá, vì tất cả đều đang cạnh tranh nhau chứ không phải là công nhân cùng xí nghiệp như ngoài đời thật. Bài báo trên tờ Atlantic kể trường hợp cô Kim Lý, người Việt Nam, tìm được việc làm nhập dữ liệu trực tuyến với thù lao 8 đô la một giờ. Nhưng một thời gian sau công ty giảm xuống còn 6 đô la và cuối cùng ngưng dự án. Tìm mãi cô cũng kiếm ra việc thay thế nhưng thù lao chỉ còn 4 đô la một giờ mà không dám mặc cả đòi thêm.
Cũng có những người "đổi đời" nhờ việc làm trực tuyến như Arvin, một giáo sư đại học ở Manila, lương chừng 600 đô la mỗi tháng. Khi ông chào dịch vụ tối ưu hóa trang web để có thứ hạng cao trên kết quả tìm kiếm trên các chợ lao động trực tuyến, ông có thu nhập gấp 3 lần mức lương cũ mà mỗi tuần chỉ cần làm chừng 25-30 giờ. Hay anh chàng Jahanzeb Malik, người Pakistan mới 24 tuổi, rất giỏi làm PowerPoint. Sau hai năm làm trên Fiverr, chuyên tạo ra các file PowerPoint cho các doanh nghiệp khởi nghiệp sử dụng để nói chuyện với giới đầu tư, đã kiếm được chừng 5.000 đô la. Tuy nhiên các trường hợp như thế là rất hiếm hoi.
Với nhiều người lao động, các "chợ" dịch vụ trực tuyến như Fiverr cho họ cơ hội tìm ra việc làm ở bất kỳ đâu trên thế giới. Tuy nhiên cái giá phải trả cho sự tự do này là đồng tiền thù lao "tự do" rơi xuống đáy.
Theo thesaigontimes